Twarze komuny

Józef Kowalski (do 1951 r. Salomon Natanson vel Bernard Arkusz) (1904-1986) - przed wojną działacz komunistyczny (KPZU, KPZB, KPP), w czasie wojny dziennikarz sowiecki, po wojnie członek PZPR, partyjny historyk. 

Syn Adolfa Natansona, buchaltera, i Idy z d. Bernstein, urodzony w Przemyślu. 
W 1904 r. ukończył gimnazjum w Przemyślu. W 1924 r. rozpoczął studia medyczne na Uniwersytecie Karola w Pradze. Tam też w 1925 r. związał się z ruchem komunistycznym. Po powrocie do Przemyśla od początku 1926 r. członek Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy. W latach 1925-1927 funkcjonariusz KC KPZU (m.in. członek Komitetu Okręgowego KPZU w Przemyślu). Jego współpracownikami "na niwie partyjnej" byli wówczas Jakub Willner ps. "Dzionek", Mikołaj Pawłyk, Mikołaj Lewandowski. Natanson (od 1951 r. występujący pod nazwiskiem Kowalski) był także jednym ze współzałożycieli PPS-Lewicy w Przemyślu. W 1927 r. wyjechał do Wilna, gdzie kontynuował studia na Uniwersytecie Stefana Batorego. Od 1927 r. członek Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi.
 W strukturach tej partii pełnił szereg funkcji w Wilnie i Pińsku. Był m.in. sekretarzem KO KPZB w Pińsku, przedstawicielem KC KPZB ds. "białoruskiego ruchu wyzwoleńczego". W okresie tym kontaktował się z ramienia KPZB z posłami na Sejm RP Białoruskiego Włościańsko-Robotniczego Klubu Poselskiego "Zmahannie". Posłowie tego klubu głosili radykalne hasła zbliżone do komunistycznych oraz dążyli do "zjednoczenia wszystkich ziem białoruskich", czyli formalnie kwestionowali integralność terytorialną II RP. Po raz pierwszy Natanson został aresztowany w 1928 roku. Po kilku tygodniach jednak go zwolniono, a w 1930 r. aresztowano ponownie.



 Po zwolnieniu za kaucją nie stawił się na proces i w 1931 r. wyjechał do ZSRS. Od czerwca 1931 do września 1932 r. pracował w przedstawicielstwie KC KPZB w Mińsku. Głosił wówczas wykłady w szkole partyjnej KPZB oraz pracował w tzw. Centralnej Redakcji, zajmując się m.in. publicystyką partyjną. W październiku 1932 r. nielegalnie powrócił do Polski. Został członkiem Tymczasowego Sekretariatu KC KPZB. Kierował potem okręgami KPZB w Białymstoku i w Pińsku. Od jesieni 1933 r. przeszedł do pracy w KC Komunistycznej Partii Polski. Był kolejno instruktorem, członkiem i kierownikiem wydziału samorządowego KC KPP, członkiem Sekretariatu Krajowego KC KPP, sekretarzem Komitetu Warszawskiego KPP, sekretarzem Komitetu KPP w Zagłębiu Dąbrowskim. Aresztowany 11 kwietnia 1935 roku. Przebywał w więzieniach w Mysłowicach, a potem w Wilnie na Łukiszkach.


 Skazany wyrokiem Sądu Okręgowego w Wilnie na 8 lat więzienia za działalność wywrotową. Karę odbywał w więzieniach w Grodnie i w Sieradzu. Wolność odzyskał 2 IX 1939 r. po agresji Niemiec na Polskę. Od października 1939 r. przebywał w Białymstoku. Potem zaś w okupowanym przez Sowietów Grodnie i w Mińsku. Od 1940 r. członek sowieckiej partii komunistycznej - WKP(b). Był członkiem redakcji kilku komunistycznych pism. W Grodnie pracował w redakcji "Wolnej Pracy", w Mińsku w redakcji "Sztandaru Wolności". W czerwcu 1941 r. powołany do Armii Czerwonej. Służył w Zarządzie Politycznym przy Sztabie Frontu Zachodniego. Potem zdemobilizowany w stopniu kapitana i wysłany do szkoły Międzynarodówki Komunistycznej (Kominternu) w Ufie. Od stycznia 1942 r. pracował w Redakcji Polskiej Wydziału Propagandy Komitetu Wykonawczego MK. Był formalnie zastępcą kierownika redakcji rozgłośni im. Tadeusza Kościuszki.


 Po powstaniu PKWN współpracownik pism "Nowe Widnokręgi" i "Wolna Polska". Używał wówczas pseudonimu Józef Kowalski, który potem przyjął za nazwisko. Od jesieni 1944 r. zastępca kierownika agencji "Polpress" Związku Patriotów Polskich. Od 1945 r. kierował moskiewskim oddziałem PAP. W latach 1947-1955 stał na czele komisji historycznej, która z poruczenia KC PPR i polecenia Wydziału Historii Partii prowadziła "poszukiwania materiałów partii rewolucyjnych w archiwum Instytutu Marksizmu-Leninizmu" w Moskwie. Jak pisze Tadeusz Paweł Rutkowski (Nauki historyczne w Polsce 1944-1970. Zagadnienia polityczne i organizacyjne, Warszawa 2007), "grupa składała się ze starych członków partii, którzy dobrze orientują się w materiałach i jej praca była przewidziana na półtora roku". W 1951 r. Kowalski powrócił do Polski. Wtedy też został przyjęty do PZPR.


 Do 1956 r. pozostawał obywatelem ZSRS. Był zastępcą kierownika Wydziału Historii Partii KC PZPR, potem zastępcą dyrektora Zakładu Historii KC PZPR w Warszawie (od 1957 do 1968 r.). W latach 1952-1954 kierował katedrą historii PZPR w Instytucie Nauk Społecznych przy KC PZPR. Uzyskał tytuły naukowe docenta i profesora nadzwyczajnego. W latach 1961-1966 wykładał w Wyższej Szkole Nauk Społecznych przy KC PZPR. Opublikował wiele prac z historii "ruchu komunistycznego" napisanych w duchu stalinizmu, m.in. "KPP w obronie niepodległości Polski" (1952), "Komunistyczna Partia Polski 1935-1938. Studium historyczne" (1975). Prezentował w nich zafałszowany obraz działalności partii komunistycznych w Polsce, daleki od rzeczywistości i podporządkowany aktualnym wymogom ówczesnej propagandy politycznej. Zmarł w Warszawie w 1986 roku. 
oprac. dr Mariusz Krzysztofiński (IPN Rzeszów)